|
کتاب و کتابخانه سنگ زیربناى فرهنگ و تمدن اسلامى است؛ و در آیین مقدس اسلام از ارزش و اهمیت فراوانى برخوردار است. از میان پیامبران الهى، تنها معجزه پیامبر اسلام (ص) «کتاب» است؛ و نخستین پیام آن نیز امر به خواندن(اقرأ). |
 |
در روایات نیز به علم، کتاب و نوشتن اهتمام شده است؛ تا آنجا که فراگیرى آن فریضه دینى به شمار آمده و حتى پیامبر اسلام (ص) در هنگامه اى که به مجاهدان شهادت طلب نیاز داشت، مرکّب عالمان را برتر از خون شهیدان مى‌دانست: «مِدادُ العُلَماءِ اَفْضَلُ مِنْ دِماءِ الشُهَداءِ.» تأکید قرآن کریم و روایات معصوم (ع) برفراگیرى دانش، از مهمترین علل و موجبات توجه مسلمانان به کتاب و کتابخانه گردید.
همچنین وصیت حضرت امیرالمؤمنین(ع) خطاب به فرزند ارجمندشان شایسته یادآورى است: «مطالعه آثار و اخبار پیشینیان و سیر در اوضاع و احوال گذشتگان به منزله آن است که انسان در تمام مراحل زندگانى با آنان همسفر بوده و بدین وسیله مى تواند نتیجه همه تجربیات و محصول تحولات چندین ساله آنان را به رایگان به دست آورد. نیز از کلمات آن سرور متقیان (ع) است که فرمود: «الکُتُبُ بَساتینُ العُلَماء؛ کتابها تفرجگاه دانشمندان است.»
علما و فرزانگان اسلامى نیز در توصیف و تعریف کتاب و نقش اساسى آن در انتقال علم و فرهنگ، سخنان بسیارى گفته‌اند، که از آن میان، سخنان جاحظ در این باره چشمگیرتر است. او در مقدمه الحیوان مى نویسد:
«کتاب بهترین پس انداز و خزانه است؛ بهترین همنشین و پشتوانه. معلّمى آرامتر و دوستى سودمندتر و کم زیانتر از کتاب نیست. کجا دیده اى بوستانى در آستین و باغى در بغل جز کتاب.
کتاب همان است که اگر به آن بنگرى، بهره‌ات دهد و زبانت را بگشاید و انگشتانت را در نوشتن مهارت و توانایى بخشد و واژگانت را در سخنورى شکوهمند سازد. با مطالع یک کتاب در یک ماه مى توان چندان دانش آموخت که در یک عمر از افواه رجال به دست نمى آید.»
|
در همان سده‌هاى نخستین، بسیارى از عالمان، فقیهان، محدثان و دانشوران مسلمان به تدوین علوم اسلامى پرداختند و رساله‌ها، کتابها و مجموعه‌هایى ارزشمند در رشته‌هاى گوناگون به نگارش در آوردند؛ و ازاین رهگذر، هزاران کتابخانه تأسیس گردید؛ |
 |
روند تألیف کتاب و تشکیل کتابخانه‌ها، با همه تصادمها و جنگ و ستیزهاى سده‌هاى نخستین اسلام، هیچ گاه متوقف نگردید، بلکه با شتابى روز افزون تا اواخر سده ششم هجرى ادامه یافت، اما از سده هفتم، با هجوم ویرانگرانه مغولان، کتابخانههاى اسلامى ـ که اندکى پیش از آن نیز بر اثر حملات پى در پى صلیبیان آسیبهایى دیده بود ـ خسارتهاى فراوانى دید. صدمات جبران ناپذیر، بسیارى از آثار علمى و فرهنگى کتابخانههاى پربار را از میان برد؛ به گونه‌اى که امروز فقط نامى از آنها باقى مانده است.
شناخت دقیق کتابخانههاى کهن اسلامى، که هسته مرکزى فرهنگ و تمدن بشرى و گنجینه‌اى از میراث عظیم اسلامى بوده‌اند، ما را در بازشناسى فرهنگ و تمدن اسلامى یارى مى‌کند. همچنین مسلمانان را با سابقه درخشان خویش آشنا مى‌نماید و راه آینده را فرا رویشان هموار مى‌سازد. ملتها و اقوام دیگر نیز با پیشینه فرهنگى و تمدن غنى اسلام آشنا خواهند شد.
آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى ـ قدس سره الشریف ـ که به حق بزرگترین فرهنگبان میراث اسلامى در چهار سده اخیر به شمار مى‌آید، از دیر باز ضرورت این بازشناسى فرهنگى را احساس نمود و از سنین جوانى در جمع آورى ذخایر و میراث عظیم فرهنگى علماى اسلام لحظه‌اى درنگ را جایز ندانست. کوششهاى پیگیر و گسترده ایشان زمانى آغاز شد که غارتگران بین المللى تلاشى همه جانبه را براى تاراج این میراث بشرى آغاز کرده بودند. آیت‌الله مرعشى تا مدتها، یک تنه در مقابل چپاولگران ایستاد و آثار ارزشمند و نسخه هاى بسیار نفیس اسلامى را از چنگ آنها بیرون آورد. همو بود که از دوران جوانى و آغاز تحصیلات عالیه، و آن گاه که طلبه‌اى جوان بود، با چشمپوشى از نیازهاى ضرورى، مانند خوراک و پوشاک، به جمع آورى ذخایر اسلامى پرداخت.
اقدامات مؤثر ایشان، برخى از عالمان و فرزانگان اسلامى را واداشت که به جمع آورى میراث علمى دانشمندان همّت گمارند. حاصل این تلاشها و فداکاریها، تأسیس کتابخانه‌اى بود که اکنون شهره آفاق است و یکى از بزرگترین کتابخانههاى جهان اسلام به شمار مى آید. فرزند ارشد ایشان ، حضرت حجّت الاسلام و المسلمین دکتر سید محمود مرعشى نیز از نوجوانى در کنار پدر بزرگوار خود از دانش کتابشناسى و نسخه‌شناسى بهره کافى برده و اکنون یکى از برجسته ترین کتابشناسان و نسخه شناسان در ایران و جهان است.
|
حجت‌الاسلام مرعشى در جمع آورى ذخایر این کتابخانه سهم بسزایى دارد. ایشان از دیرباز به این نکته واقف بوده‌اند که تنها گردآورى میراث اسلامى نمى‌تواند عامل حفظ و اشاعه آنها باشد، بلکه بایستى شرایطى فراهم آید تا این ذخایر به همگان شناسانده شود و پژوهشگران بتوانند از آنها سود جویند. |
 |
در این نوشتار به معرفى کتابخانه بزرگ آیت‌الله الظمى مرعشى نجفى خواهیم پرداخت. بدیهى است که ما از بازگو نمودن تمامى خدمات و مشقات آن بزرگوار ناتوانیم. آنچه آمده است، گوشه‌هایى از آن همه رنجها و گرفتاریهایى است که براى به دست آوردن این ذخایر بى نظیر بر خود هموار ساخت و این سرمایه سترگ را در طَبَق اخلاص نهاد و به جامعه اسلامى تقدیم کرد تا همگان از آن بهره گیرند.
مراحل شکل‌گیرى کتابخانه
مرحله نخست
هسته اولیه این کتابخانه هنگامى که مؤسس بزرگوار کتابخانه در نجف‌اشرف به تحصیل اشتغال داشتند شکل‌گرفته است. در آن روزگار ارزش و اهمیت میراث اسلامى بر همگان روشن نبود. ایشان نخست فهرستى از کتابهاى ارزشمند خطى و چاپى نادر را که در کمتر کتابخانه‌اى یافت می‌شد تهیه کرد؛ به امید آن که بتواند به تدریج آنها را به دست آورد.
عدم تمکن مالى و رقیبان قدرتمندى که میراث فرهنگى اسلامى را از کشورهاى اسلامى خارج مى‌ساختند، دو مشکل اساسى بر سر راه ایشان بود. حتى روزى بر سر خرید یک نسخه خطى با نماینده کنسول انگلیس در عراق درگیر شد و شبى را در زندان سپرى نمود.
آیت‌الله مرعشى با انجام نماز و روزه استیجارى، حذف یک وعده غذاى روزانه، کاستن بخشى از مخارج زندگى و کار شبانه در کارگاههاى برنج‌کوبى در نجف‌اشرف ـ پس از فراغت از درس و بحث، و با انگیزه و عشق سرشار به جمع‌آورى میراث و ذخایر اسلامى و فائق آمدن بر مشکلات و شکنجه‌هاى روحى، که در مسیر این هدف مقدس قرار داشت ـ سرانجام به مجموعهاى نفیس از نسخههاى خطى و کتابهاى چاپى نایاب دست یازید.
هنگامى که ایشان طلبه بود و در نجف‌اشرف با شهریه‌اى اندک زندگى میکرد، بارها اتفاق مى‌افتاد که ترجیح مى‌داد با این مبلغ کم نیزکتاب بخرد. روزى هم پس از تحمل گرسنگى چند روزه با پول ناچیزشان کتابى خریده و آن را در آغوش گرفته بودند که ناگاه بر زمین مى‌افتند، لیکن همچنان کتاب را در آغوش خود مى‌فشرده‌اند.
گاه با گرو گذاشتن عبا و قبا و یا دیگر لباسهایشان کتاب تهیه می‌کردند. این همه، گویاى اشتیاق زایدالوصف آن بزرگوار به تهیه کتب پیشینیان و مطالعه و پژوهش و سپس به یادگار گذاشتن آنها براى دیگر طالبان علم است.
با مهاجرت ایشان از عراق به ایران در سال ١٣٤٢ق، مجموعه‌هاى فراهم شده نیز به ایران انتقال یافت و در منزل شخصى خویش به نگاهدارى از آنها پرداخت؛ و به جمع‌آورى دیگر نسخههاى نفیس همّت گمارد. در همان دوران استادان مشهور دانشگاه به قم مى‌آمدند و از نسخههاى نفیس موجود در منزل ایشان ـ که در هیچ کتابخانه‌اى یافت نمى‌شد ـ بهره مى‌گرفتند. شیخ آقا‌بزرگ تهرانى در تألیف الذریعة، از کتابخانه معظم‌له بیشترین بهره را برده و در جاى‌جاى این اثر از ایشان یاد مى‌کند.
جمع‌آورى تدریجى کتابها و استقرار آنها در چند اتاق در منزل، ایشان را با ضیق مکان مواجه ساخت. از این‌رو، نخست ٢٧٨ نسخه خطى نفیس را، که بیشتر به فارسى بودند، به کتابخانه دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران اهدا نمود، که در مقدمه جلد اول فهرست نسخههاى خطى آن کتابخانه بدان اشاره شده است. سپس شمار بسیارى از نسخههاى خطى و چاپى دیگر خود را به کتابخانههاى آستان قدس رضوى در مشهد مقدس، آستانه حضرت معصومه (س) در قم، آستانه حضرت شاه‌چراغ در شیراز، آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر رى و مدرسه فیضیه در قم هدیه کردند، که مجموعاً به هزاران جلد مى‌رسد.
مرحله دوم
آیت‌الله مرعشى پس از تأسیس یکى از چهار مدرسه علمى بزرگ در قم، به نام مدرسه مرعشیه، در سال ١٣٨٥ق/١٩٦٥م نخست کتابخانه کوچکى در دو اتاق مدرسه مزبور پى‌افکند. آنگاه در سوم شعبان همان سال، مطابق١٣٤٤ خورشیدى، با انتقال مجموعهاى از کتابهاى چاپى و بخشى از نسخههاى خطى به طبقه سوم مدرسه مرعشیه، با حضور معظم‌له و بسیارى از علما و مدرسان حوزه علمیه قم ـ کتابخانه جدید گشایش یافت.
مرحله سوم
استقبال روزافزون پژوهشگران و محققان، این کتابخانه را باکمبود جدى فضا مواجه ساخت. سرانجام چهار سال بعد، زمینى به مساحت هزار مترمربع، روبه‌روى مدرسه مرعشیه که کتابخانه در طبقه سوم آن قرار داشت ـ خریدارى گردید. در سال ١٣٩٠ق/١٩٧٠م به دست مبارک آیت‌الله مرعشى کلنگ بناى کتابخانه‌اى بزرگ بر زمین زده شد. آنگاه در پانزدهم شعبان ١٣٩٤/دوازدهم شهریور١٣٥٣/سوم سپتامبر١٩٧٤ به نام کتابخانه عمومى آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى (ره) با بیش از شانزده هزار جلد کتاب خطى و چاپى و با حضور تعداد بسیارى از استادان و محققان و طلاب حوزه علمیه قم افتتاح گردید. هجوم علاقه‌مندان و مشتاقان استفاده از ذخایر آن کتابخانه دیگر بار مسئولان را بر آن داشت تا در سال ١٣٥٨ش/١٩٧٩م پانصد مترمربع دیگر از زمینهاى سمت غربى کتابخانه را خریدارى کنند و به آن ضمیمه نمایند. به این ترتیب، مجموع زیربناى کتابخانه در پنج طبقه بالغ بر ٤٥٠٠ مترمربع گردید.
مرحله چهارم
استقبال بى‌نظیر حوزویان و دانشگاهیان بار دیگر کتابخانه را باکمبود فضا روبه‌رو کرد. به همین دلیل، حضرت امام خمینى(قدس‌سره) طى حکمى در تاریخ ٢٤/١٢/١٣٦٧ دولت وقت را موظف نمودند که سریعاً کتابخانه را گسترش دهند. در پى این حکم، ساختمان قدیمى شرکت بیمه ایران از سوى دولت به کتابخانه اهدا شد و تولیت کتابخانه نیز تعدادى از خانه‌هاى پیرامون کتابخانه را خریدارى کرد؛ و در مجموع، غیر از ساختمان قدیمى کتابخانه، زمین آن بالغ بر ٢٤٠٠ متر گردید. سپس بررسى و مطالعات لازم براى آماده‌سازى نقشه‌هاى اجرایى ساختمان جدید آغاز گشت. بدین منظور، کارشناسان ایرانى در طول یک سال و اندى با سفر به کشورهاى مختلف جهان، از ساختمان کتابخانههاى مهم آنها بازدید کردند و پس از بررسى، نهایى آماده و آنگاه طى مراسمى (٢٠ذى‌حجه ٢٢/١٤١٠ تیر ١٣/١٣٦٩ژوئیه١٩٩٠) در پى‌گزارش مشروح تولیت کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشى نجفى (ره) نخستین کلنگ ساختمان جدید را به زمین زدند. در این مراسم، تنى چند از شخصیتهاى برجسته مذهبى، سیاسى، علمى و فرهنگى حضور داشتند. متأسفانه معظم‌له ٤٧ روز بعد روى در نقاب خاک کشید و پایان کار ساختمان جدید را مشاهده نکرد. به جز مرحله نخست، همه مراحل بعدى با پیگیرى و کوشش جدى متولى کتابخانه به انجام رسیده است.
واحدهاى کتابخانه
این کتابخانه، که یک مرکز بزرگ فرهنگى بین‌المللى در جهان است، براى تحقق بخشیدن به اهداف والاى بنیانگذار بزرگوار آن، از مراکز و واحدها و بخشهاى مختلفى تشکیل شده است، که زیر نظر مستقیم تولیت و ریاست کتابخانه انجام وظیفه مى‌نمایند. اینک هریک از واحدها را به شرح زیر بر مى‌شماریم.
١ ـ حوزه متولى و ریاست
متشکل از دفتر کار و اتاقهاى ملاقات متولى، دفتر معاون متولى، دفتر مسئول واحد خواهران، مسئول دفتر متولى. در حال حاضر معاونت و مسئولیت واحد خواهران بر عهده سرکار خانم مرعشى، همسر محترمه متولى کتابخانه است.
متولى کتابخانه بالاترین مقام و مسئول کلیه امور است. همان‌گونه که یادآور شدیم، بنابر اسناد رسمى موجود از سال ١٣٤٥ش حجت‌الاسلام دکتر سیدمحمود مرعشى، فرزند ارشد و وصیّ بنیانگذار کتابخانه، تولیت و ریاست کتابخانه را برعهده دارند.
١. امور موقوفات وابسته به کتابخانه :
تعدادى ساختمان مسکونى و تجارى در قم و تهران و اصفهان سالها قبل از سوى افراد نیکوکار وقف این کتابخانه گردیده است.
٢. روابط عمومى و امور بین‌الملل:
این بخش داراى مسئولیتهایى بدن شرح است: ١. مسئولیت هماهنگى و برنامه‌ریزى میهمانان و بازدیدکنندگان داخلى و خارجى و نیز تهیه و تنظیم اخبار کتابخانه و ارائه آن به رسانه‌هاى گروهى براى آگاهى عموم، ٢. ایجاد روابط با مراکز فرهنگى؛ ٣. هماهنگى لازم براى مصاحبه و سخنرانیهاى متولى کتابخانه؛ ٤. تبلیغات مراسم سالگرد ارتحال بنیانگذار کتابخانه؛ ٥. تدارک برگزارى همایشها و نمایشگاههاى ویژه که کتابخانه برگزار مى‌نماید؛ ٦. تبلیغات کتابخانه در رسانه‌ها؛ ٧. برگزارى اردوهاى مختلف علمى و فرهنگى کارکنان کتابخانه؛ ٨. برگزارى مسابقات معارف، حفظ قرآن و حدیث و انتخاب کارمند برتر؛ ٩. نظرسنجى از مراجعان و کارکنان و انجام مشاوره‌هاى فرهنگى و پاسخگویى به آنها؛ ١٠. تنظیم عملکرد و آمارنامه‌هاى ماهانه و سالانه کتابخانه؛ ١١. تهیه و تنظیم بروشورهاى مختلف از بیانات و سخنان مؤسس بزرگوار کتابخانه؛ ١٢. تنظیم و ارائه گزارش سفرهاى علمى متولى کتابخانه، و به طور کلى اخبار مربوط به کتابخانه، به رسانه‌ها. همچنین هماهنگى در روز و تنظیم ساعات بازدیدکنندگان از کتابخانه و آگاه نمودن مسئول تشریفات از ساعات بازدید میهمانان.
٣. تشریفات و استقبال:
وظایف این بخش عبارت‌اند از: استقبال از میهمانان و بازدیدکنندگان داخلى و خارجى؛ ارائه توضیحات لازم به میهمانان درباره واحدهاى کتابخانه؛ پذیرایى و تقدیم هدایا به میهمانان برحسب مقام و موقعیت هرکدام؛ تهیه و تنظیم فهرست بازدیدکنندگان و نشانى و مشخصات آنان و متقابلاً ارائه مشخصات کتابخانه به آنان؛ درخواست از میهمانان به منظور ثبت نظریات و دیدگاههاى خود درباره کتابخانه در دفتر یادبود؛ تهیه گزارش مربوط به بازدیدکنندگان و تحویل آن به دفتر متولى براى درج در فصلنامه میراث شهاب؛ پذیرایى از میهمانان بازدیدکننده و فراهم کردن مقدمات اقامت میهمانان خارجى در مهمانسراى کتایخانه یا هتلها.
یادآورى مى‌شود کتابخانه بیشترین روزها پذیراى بسیارى از میهمانان داخلى و نیز شخصیتهاى برجسته خارجى است. تاکنون هزاران نفر از مشاهیر دانشمندان و سیاستمداران و پژوهشگران نامدار کشورهاى مختلف جهان از این کتابخانه بازدید نموده‌اند. نام بیشترین آنها در دفتر یادبود کتابخانه آمده است و در آن هریک پس از بازدید از مجموعه، دیدگاههاى خود را کتباً در آن ثبت نموده‌اند. این دفتر گواه بر عظمت مجموعه و شخصیت بى‌نظیر آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى است که ایشان را در مراکز فرهنگى جهان از شهرت و اعتبار والایى برخوردار ساخته است. نمى‌توان مسئولان کتابخانه‌اى بزرگ یا دانشگاه معتبرى را در جهان یافت که با نام کتابخانه آیت‌الله مرعشى آشنا نباشد. به گفته متولى محترم کتابخانه که در همایشهاى بین‌المللى حضور مى‌یابند آن قدر نام کتابخانه مرعشى شهره آفاق است که بدون استثناء شرکت‌کنندگان در همایشها بانام ایشان و کتابخانه آشنایى کامل دارند.
٤. دبیرخانه :
مسئولیت کلیه مکاتبات کتابخانه، اعم از داخلى و خارجى، که پیش‌نویسهاى آن باید به تأیید متولى کتابخانه برسد؛ همچنین تایپ مقاله‌ها، قراردادها، تفاهم‌نامه‌ها، فرم‌هاى داخلى کتابخانه، بایگانى سوابق مکاتبات، ارائه نشانى و مشخصات افراد یا مؤسسات داخلى و خارجى به واحد مراسلات پستى در مورد کتابهاى اهدایى کتابخانه برعهده این واحد است. یادآور مى‌شود که در حال حاضر این کتابخانه با بیش از چهارصد مرکز فرهنگى و کتابخانههاى خارج از کشور ارتباط دارد و با تعدادى از آنها تفاهم‌نامه و یا قرارداد مبادله میکروفیلم و تصویر و یا نشریات منعقد ساخته، که مشخصات و سوابق تمامى آنها در بایگانى دبیرخانه موجود است.
٥. واحد خواهران :
این واحد به منظور دستیابى خواهران پژوهشگر به منابع علمى و ذخایر موجود کتابخانه تشکیل شده است؛ و روزهاى جمعه و شنبه کتابخانه به خواهران اختصاص دارد و کارکنان آن نیز از میان خواهران انتخاب شده‌اند. ضمناً محققان و پژوهشگران خواهر که دوره‌هاى کارشناسى ارشد و دکترا را مى‌گذرانند، مى‌توانند غیر از جمعه و شنبه نیز با هماهنگى قبلى با دفتر متولى از منابع مورد نیاز خود بهره گیرند.
٦. مراسلات :
نشانى و مشخصات افراد و مراکزى که از سوى کتابخانه براى آنها کتاب ارسال مى‌گردد، به وسیله این بخش از دبیرخانه دریافت مى‌شود. تهیه کتاب و بسته‌بندى و ارسال آن از طریق پست و یا دستى و ارائه قبوض پستى به امور مالى، و به‌طور کلى کلیه امور پستى اعم از نامه و محمولات دیگر، برعهده این بخش است. تولیت کتابخانه باید کتابهاى ارسالى به کتابخانه را انتخاب نماید.
٢. مرکز خدمات همگانى
این واحد پاسخگوى مراجعان، اعم از عادى و متخصص، و پژوهشگران خواهر و برادر است. بخشهاى این مرکز به ترتیب عبارت‌اند از:
١. تالار بزرگ ابن‌سینا:
این تالار براى استفاده عموم است و ٢٢٠٠ مترمربع مساحت دارد؛ و داراى ٧٥٠ صندلى با میزهاى چهار و شش نفره است که متقاضیان هنگام ورود به کتابخانه نخست به مرکز رایانه راهنمایى مى‌شوند و مسئولان مربوطه محل استقرار کتاب متقاضى را مشخص مى‌کنند. آنگاه مراجعه‌کننده در جایگاه انتظار، که داراى صندلیهاى متعدد است، قرار مى‌گیرد و پس از چند دقیق کتاب مورد درخواست را از گنجینه کتابهاى چاپى به وسیله کتابرسانهاى برقى به محل کتابرسانى منتقل و به او تحویل مى‌دهند. سپس مراجعه‌کننده وارد تالار مى‌شود و از کتاب مورد نظر استفاده مى‌کند. این‌گونه متقاضیان باید داراى کارت عضویت باشند. در حال حاضر، به طور متوسط دو هزار نفر در دو نوبت، صبح و عصر، از این تالار استفاده مى‌کنند. اعضاى ثابت کتابخانه با احتساب خواهران بالغ بر چهل هزار نفر است؛ و چنانچه ثبت‌نام متوقف نشود، تعداد متقاضیان بالغ بر صد هزار نفرند، زیرا در این کتابخانه غیر از ذخایر مکتوب، کتابهاى چاپى بسیار نایاب و کهن و نفیس وجود دارد که در هیچ یک از کتابخانههاى داخل کشور وجود ندارد. البته تعداد مذکور غیر از پژوهشگرانى است که در تالار شیخ طوسى یا تالار محققان به پژوهش اشتغال دارند.
٢. تالار ویژه کتب حوزوى:
در این تالار طلاب حوزه علمیه بدون کارت عضویت و با ارائه هرگونه کارت شناسایى دیگر مى‌توانند از کتابهاى موجود در آن استفاده نمایند.
٣. تالار خواجه نصیرالدین طوسى:
این تالار با ظرفیت دویست صندلى به برگزارى همایشها و اجتماعات گوناگون، به ویژه همایشهاى تخصصى کتابدارى، کتاب‌پژوهى، کتابشناسى و نسخه‌شناسى اختصاص یافته است.
٤. تالار شیخ مفید:
این تالار ویژه نشستها و کنفرانسهاى مختلفى است که کتابخانه برگزار مى‌نماید.
٥. فروشگاه کتاب:
در این فروشگاه نشریات کتابخانه و سایر نشریات و کتب مؤسسه‌هاى گوناگون براى فروش به متقاضیان عرضه مى‌شود.
مرکز منابع و خدمات ویژه (کانون پژوهش)
این مرکز از بخشهاى اصلى کتابخانه تشکیل شده و داراى واحدهایى به شرح زیر است:
١. گنجینه نسخههاى خطى:
در حال حاضر تعداد نسخههاى خطى کتابخانه شصت‌هزار عنوان، مشتمل بر بیش از ٣١٠٠٠ مجلد است، که ٦٥ درصد آن به عربى و بقیه به فارسى و اندکى ترکى، اردو، تاتارى، حبشى، پهلوى و لاتین است. این تعداد نسخه خطى هیچ‌گاه ثابت نیست و به طور متوسط هر سال بیش از ٧٥٠ تا ١٠٠٠ نسخه خطى نفیس گزینش شده خریدارى و یا اهدایى به این گنجینه افزوده مى‌شود. این نسخه‌ها در موضوعات مختلفى است؛ از جمله: فقه و اصول، کلام و عقاید، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حدیث، تفسیر و علوم قرآن، ادبیات، اخلاق، طبیعیات، تراجم و رجال و درایه، انساب، علوم غریبه و اعداد، فیزیک، شیمى، ریاضى، جغرافى، هیئت، و نجوم، طب، موسیقى.
در میان این ذخایر نسخههاى منحصر به فرد بسیارى به خطوط مؤلفان مشهور اسلامى و یا با اجازات آنان مزین است؛
کهنترین نسخه بدون تاریخ این گنجینه در حال حاضر بخشى از قرآن کریم به خط کوفى از اواخر سده دوم و سوم هجرى است و نیز قدیمى‌ترین نسخههاى تاریخ‌دار دو جزء ازقرآن کریم به خط کوفىعلى بن هلال، مشهور به ابن‌بوّاب، است که در بغداد به سال ٣٩٢ق/١٠٠٢م کتابت نموده. همچنین دو جلد تفسیر التبیان شیخ طوسى که بر خود او خوانده شده مورخ ٤٥٥ ق / ١٠٧٦ م، نهج البلاغه شریف رضى سال ٤٦٩ق اصلیترین و کهنترین نسخه موجود در جهان. اعراب القرآن فرّاء مورخ سال ٤٤٦ق/١٠٥٤م.تعدادى نسخه نفیس و کهن دیگر مربوط به ادیان و مذاهب مختلف نیز وجود دارد، که در نوع خود از نفاست ویژه برخوردارند؛ از جمله: دعاهایى از انجیل به خط لاتین در قطع بسیار بزرگ که در هفت سده قبل بر روى پوست نوشته شده و نیز نسخه‌هایى از اوستا به خط پهلوى.
نسخههاى فراوان بسیار کهن و نفیس دیگرى در این گنجینه وجود دارد که در سده‌هاى ششم هجرى به بعد کتابت شده و تعداد بى‌شمارى از آنها نسخه اصل و تاکنون به چاپ نرسیده است. این گنجینه مهمترین و بزرگترین بخش کتابخانه است که آن را از دیگر کتابخانه‌ها متمایز ساخته و شهرت و اعتبار و جایگاه ویژه‌اى دارد. از لحاظ دما و رطوبت، این گنجینه داراى تجهیزات بسیار پیشرفته است از فهرست نسخههاى خطى موجود در این گنجینه تاکنون تعداد سى جلد شامل ١٢٢٠٠ نسخه خطى چاپ و منتشر گردیده است؛ و بقیه، که بالغ بر شصت مجلد است، به وسیله گروه فهرست‌نگاران به سرپرستى متولى کتابخانه به تدریخ چاپ و منتشر مى‌گردد. کارکنان این بخش از زمره افرادى هستند که در این زمینه‌ها خبره‌اند و مراجعان را در بازیابى این منابع و شیوه استفاده از آنها یارى مى‌دهند. مسئول گنجینه نیز وظیفه حفظ و حراست از نسخههاى دستنویس را بر عهده دارد و اگر نسخه‌اى به مرمّت و بازسازى یا تحقیق یا فهرست‌نگارى یا میکروفیلم نیاز دارد، باید قبل از انجام کار موافقت کتبى متولى را به دست آورده و آنگاه اقدام نماید. البته در پایان وقت ادارى هر روز نسخه‌ها را باید به گنجینه برگرداند. تماس و همکارى تنگاتنگ این بخش با سایر مراکز و واحدهاى کتابخانه برقرار است، زیرا ذخایر موجود در این گنجینه بدون تردید از منابع دست اول پژوهشهاى اسلامى است.
چگونگى جمع‌آورى:
نحوه جمع‌آورى نسخههاى خطى این کتابخانه چنین است:
١ـ بخشى از نسخه‌ها مجموعهاى است که از پدر بزرگوار مؤسس و بپیانگذار کتابخانه در نجف‌اشرف به ایشان به ارث رسیده است و تعداد آنها چندان قابل مقایسه با آمار فعلى نیست؛
٢ـ بخشى را که معظم‌له در نجف‌اشرف با انجام نماز و روزه استیجارى و حذف یک وعده غذاى روزانه خود و کار کردن شبانه در یک کارگاه برنج‌کوبى فراهم کرده‌اند؛
٣ـ بخش دیگرى که ایشان از نخستین روز اقامت در قم تا آخرین روز حیات خود در طول هفتاد سال خریدارى نموده‌اند، که بخش عمده این گنجینه را تشکیل مى‌دهد؛
٤ـ بخشى دیگر که متولى کتابخانه در سفرهاى بى‌شمار خود به شهرها و روستاهاى ایران در طول چهل سال گذشته از سوى والد بزرگوار خود خریدارى نموده‌اند، که آن نیز بخش قابل توجهى است و این روند هم اکنون نیز ادامه دارد؛
٥ـ بخشى اهدایى و یا وقفى است که از سوى علاقه‌مندان ایشان و دوستداران علم و فرهنگ مکتوب به این کتابخانه اهدا شده است.
٢ـ گنجینه نسخه هاى عکسى (تصویرى) :
مشتمل بر بیش از چهار هزار مجلّد که از نسخه که از نسخههاى خطى نفیس موجود در کتابخانههاى خارجى، و اندکى از کتابخانههاى داخلى، تهیه شده است. تاکنون دو مجلد از فهرست نسخههاى عکسى این گنجینه شامل هزار نسخه عکسى چاپ و منتشر گردیده است.
٣ـ گنجینه میکروفیلم و میکروفیش :
از دو بخش تشکیل شده است: نخستین بخش میکروفیلم‌هایى است که از بیش از چهارهزار نسخه خطى نفیس موجود در کتابخانههاى بزرگ خارجى و اندکى از داخل کشور تهیه شده؛ و بخش دیگر نسخههاى خطى نفیس موجود در گنجینه این کتابخانه است، که تا امروز تعداد آنها ١٢٢٠٠ است. این آمار با ارائه فهرست نسخههاى خطى در هر سال افزایش مى‌یابد. گفتنى است که مجموعه عظیمى از میکروفیش‌هاى فهرست کتب چاپ شده در جهان به زبانهاى مختلف وجود دارد که فهرست نخستین کتابهاى چاپ شده تا پایان سال ١٩٩٥م را شامل و بالغ بر پنجاه میلیون عنوان کتاب به زبانهاى مختلف جهان است.
٤ـ گنجینه اسناد مکتوب :
در این گنجینه بیش از صد هزار سند دستنویس از پنج سده قبل تاکنون وجود دارد که شامل احکام شاهان و امیران و حاکمان، اجازات حدیث به خطوط علماى بزرگ، عقدنامه‌ها، اسناد تملیکى و غیر آنهاست. نیز نامه‌هایى به خطوط علما و مراجع بزرگ، از جمله دهها نامه از حضرت امام خمینى(ره) و دیگر رهبران مذهبى جهان اسلام، در میان آنها موجود است که از سالهاى ١٣٣٨ق تا زمان حیات مؤسس و بنیانگذار کتابخانه به ایشان نوشته‌اند.
٥ـ نمایشگاه دائمى نمونه هایى از نسخه هاى نفیس خطى کتابخانه :
در این نمایشگاه تعدادى از نسخههاى بسیار نفیس خطى کهن، هنرى، علمى، خطوط خوشنویسان، نسخههاى اصل به خطوط مؤلّفان آنها از بیش از هزار سال قبل تا عصر حاضر نگهدارى مى‌شود که ویژه میهمانان بازدیدکننده از کتابخانه است.
٦ـ گنجینه آثارعلمى مکتوب و غیر مکتوب بنیانگذارکتابخانه :
در این گنجینه آثار تألیفى آیت‌الله مرعشى، که در موضوعات مختلف علمى است، همچنین نمونه‌هایى از نسخههاى چاپى که ایشان آنها را با دست خود حاشیه‌نویسى کرده‌اند، و نیز نمونه‌هایى دیگر از آثار تألیفى چاپ شده ایشان به ضمیمه البسه و لوازم شخصى آن بزرگوار در آخرین روزهاى حیات نگهدارى مى‌شود و مورد بازدید میهمانان کتابخانه قرار مى‌گیرد.
٧ـ گنجینه نسخه هاى چاپى بسیار کهن :
در این گنجینه نمونه‌هایى از نسخههاى چاپى بسیار کهن و نفیس قرار دارد که مشتمل بر نسخه‌هایى به عربى، فارسى، ترکى، لاتین و ارمنى است، که در سده‌هاى دهم و یازدهم هجرى چاپ شده‌اند؛ از جمله: القانون و النجاة ابن‌سینا، به عربى، چاپ ١٥٩٣م تحریر اقلیدس، از خواجه نصیرالدین طوسى، به عربى، چاپ رم ١٥٩٣م; نزهة المشتاق، شریف ادریسى، به عربى، در جغرافى، چاپ رم ١٥٩٢م؛ و نیز نسخه‌هایى از انجیل به لاتین و ارمنى چاپ سده‌هاى ١٦ و ١٧م؛ تقویم‌التواریخ، به ترکى، از کاتب چلبى، مؤلّف کشف‌الظنون، چاپ قسطنطنیه به سال ١١٤٣ق؛ جهان‌نما، به ترکى، از کاتب چلبى، چاپ قسطنطنیه در سده ١٢ق؛ کلیات سعدى در دو جلد چاپ کلکته هند سال ١٢٠٥ق/١٧٩١م؛ گلستان سعدى خط اختراعى مقطّع ملکم‌خان ناظم‌الدوله چاپ لندن ١٣٠٢ق؛ ترجمه کتاب شرایع‌الاسلام محقّق حِلّى به زبان روسى در دو جلد از م.الف. کاظم‌بیک چاپ سن‌پترزبورگ روسیه ١٨٦٢م؛ ترجمه همان کتاب شرایع‌الاسلام به زبان فرانسه در دو جلد. از آر.ح. کرى فرانسوى چاپ قدیم پاریس؛ مخزن‌الکنوز المشرقیة و معدن الرموز الاجنبیة به آلمانى در ادبیات عربى از نیکلاس گونت سیاوشکى در یک جلد بزرگ چاپ وین اتریش سال ١٨٠٩م؛ ششمین سفرنامه تاورنیه به ترکیه و ایران به انگلیسى چاپ لندن سال ١٦٧٨م و تعدادى دیگر از نسخههاى کهن چاپى؛ همچنین شاهنامه فردوسى چاپ بمبئى هند سال ١٢٧٢ق با تصاویر رنگى دستى. و نیز نمونه‌هایى از نخستین کتابهاى چاپ شده در ایران؛ مانند رساله جهادیه، به فارسى، چاپ تبریز، سال ١٢٣٤ق؛ مآثر سلطانى، به فارسى، چاپ تبریز، سال ١٢٤١ق و غیر آنها.
مرحله سوم
استقبال روزافزون پژوهشگران و محققان، این کتابخانه را باکمبود جدى فضا مواجه ساخت. سرانجام چهار سال بعد، زمینى به مساحت هزار مترمربع، روبه‌روى مدرسه مرعشیه که کتابخانه در طبقه سوم آن قرار داشت ـ خریدارى گردید. در سال ١٣٩٠ق/١٩٧٠م به دست مبارک آیت‌الله مرعشى کلنگ بناى کتابخانه‌اى بزرگ بر زمین زده شد. آنگاه در پانزدهم شعبان ١٣٩٤/دوازدهم شهریور١٣٥٣/سوم سپتامبر١٩٧٤ به نام کتابخانه عمومى آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى (ره) با بیش از شانزده هزار جلد کتاب خطى و چاپى و با حضور تعداد بسیارى از استادان و محققان و طلاب حوزه علمیه قم افتتاح گردید. هجوم علاقه‌مندان و مشتاقان استفاده از ذخایر آن کتابخانه دیگر بار مسئولان را بر آن داشت تا در سال ١٣٥٨ش/١٩٧٩م پانصد مترمربع دیگر از زمینهاى سمت غربى کتابخانه را خریدارى کنند و به آن ضمیمه نمایند. به این ترتیب، مجموع زیربناى کتابخانه در پنج طبقه بالغ بر ٤٥٠٠ مترمربع گردید.
مرحله چهارم
استقبال بى‌نظیر حوزویان و دانشگاهیان بار دیگر کتابخانه را باکمبود فضا روبه‌رو کرد. به همین دلیل، حضرت امام خمینى(قدس‌سره) طى حکمى در تاریخ ٢٤/١٢/١٣٦٧ دولت وقت را موظف نمودند که سریعاً کتابخانه را گسترش دهند. در پى این حکم، ساختمان قدیمى شرکت بیمه ایران از سوى دولت به کتابخانه اهدا شد و تولیت کتابخانه نیز تعدادى از خانه‌هاى پیرامون کتابخانه را خریدارى کرد؛ و در مجموع، غیر از ساختمان قدیمى کتابخانه، زمین آن بالغ بر ٢٤٠٠ متر گردید. سپس بررسى و مطالعات لازم براى آماده‌سازى نقشه‌هاى اجرایى ساختمان جدید آغاز گشت. بدین منظور، کارشناسان ایرانى در طول یک سال و اندى با سفر به کشورهاى مختلف جهان، از ساختمان کتابخانههاى مهم آنها بازدید کردند و پس از بررسى، نهایى آماده و آنگاه طى مراسمى (٢٠ذى‌حجه ٢٢/١٤١٠ تیر ١٣/١٣٦٩ژوئیه١٩٩٠) در پى‌گزارش مشروح تولیت کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشى نجفى (ره) نخستین کلنگ ساختمان جدید را به زمین زدند. در این مراسم، تنى چند از شخصیتهاى برجسته مذهبى، سیاسى، علمى و فرهنگى حضور داشتند. متأسفانه معظم‌له ٤٧ روز بعد روى در نقاب خاک کشید و پایان کار ساختمان جدید را مشاهده نکرد. به جز مرحله نخست، همه مراحل بعدى با پیگیرى و کوشش جدى متولى کتابخانه به انجام رسیده است.
واحدهاى کتابخانه
این کتابخانه، که یک مرکز بزرگ فرهنگى بین‌المللى در جهان است، براى تحقق بخشیدن به اهداف والاى بنیانگذار بزرگوار آن، از مراکز و واحدها و بخشهاى مختلفى تشکیل شده است، که زیر نظر مستقیم تولیت و ریاست کتابخانه انجام وظیفه مى‌نمایند. اینک هریک از واحدها را به شرح زیر بر مى‌شماریم.
١ ـ حوزه متولى و ریاست
متشکل از دفتر کار و اتاقهاى ملاقات متولى، دفتر معاون متولى، دفتر مسئول واحد خواهران، مسئول دفتر متولى. در حال حاضر معاونت و مسئولیت واحد خواهران بر عهده سرکار خانم مرعشى، همسر محترمه متولى کتابخانه است.
متولى کتابخانه بالاترین مقام و مسئول کلیه امور است. همان‌گونه که یادآور شدیم، بنابر اسناد رسمى موجود از سال ١٣٤٥ش حجت‌الاسلام دکتر سیدمحمود مرعشى، فرزند ارشد و وصیّ بنیانگذار کتابخانه، تولیت و ریاست کتابخانه را برعهده دارند.
١. امور موقوفات وابسته به کتابخانه :
تعدادى ساختمان مسکونى و تجارى در قم و تهران و اصفهان سالها قبل از سوى افراد نیکوکار وقف این کتابخانه گردیده است.
٢. روابط عمومى و امور بین‌الملل:
این بخش داراى مسئولیتهایى بدن شرح است: ١. مسئولیت هماهنگى و برنامه‌ریزى میهمانان و بازدیدکنندگان داخلى و خارجى و نیز تهیه و تنظیم اخبار کتابخانه و ارائه آن به رسانه‌هاى گروهى براى آگاهى عموم، ٢. ایجاد روابط با مراکز فرهنگى؛ ٣. هماهنگى لازم براى مصاحبه و سخنرانیهاى متولى کتابخانه؛ ٤. تبلیغات مراسم سالگرد ارتحال بنیانگذار کتابخانه؛ ٥. تدارک برگزارى همایشها و نمایشگاههاى ویژه که کتابخانه برگزار مى‌نماید؛ ٦. تبلیغات کتابخانه در رسانه‌ها؛ ٧. برگزارى اردوهاى مختلف علمى و فرهنگى کارکنان کتابخانه؛ ٨. برگزارى مسابقات معارف، حفظ قرآن و حدیث و انتخاب کارمند برتر؛ ٩. نظرسنجى از مراجعان و کارکنان و انجام مشاوره‌هاى فرهنگى و پاسخگویى به آنها؛ ١٠. تنظیم عملکرد و آمارنامه‌هاى ماهانه و سالانه کتابخانه؛ ١١. تهیه و تنظیم بروشورهاى مختلف از بیانات و سخنان مؤسس بزرگوار کتابخانه؛ ١٢. تنظیم و ارائه گزارش سفرهاى علمى متولى کتابخانه، و به طور کلى اخبار مربوط به کتابخانه، به رسانه‌ها. همچنین هماهنگى در روز و تنظیم ساعات بازدیدکنندگان از کتابخانه و آگاه نمودن مسئول تشریفات از ساعات بازدید میهمانان.
٣. تشریفات و استقبال:
وظایف این بخش عبارت‌اند از: استقبال از میهمانان و بازدیدکنندگان داخلى و خارجى؛ ارائه توضیحات لازم به میهمانان درباره واحدهاى کتابخانه؛ پذیرایى و تقدیم هدایا به میهمانان برحسب مقام و موقعیت هرکدام؛ تهیه و تنظیم فهرست بازدیدکنندگان و نشانى و مشخصات آنان و متقابلاً ارائه مشخصات کتابخانه به آنان؛ درخواست از میهمانان به منظور ثبت نظریات و دیدگاههاى خود درباره کتابخانه در دفتر یادبود؛ تهیه گزارش مربوط به بازدیدکنندگان و تحویل آن به دفتر متولى براى درج در فصلنامه میراث شهاب؛ پذیرایى از میهمانان بازدیدکننده و فراهم کردن مقدمات اقامت میهمانان خارجى در مهمانسراى کتایخانه یا هتلها.
یادآورى مى‌شود کتابخانه بیشترین روزها پذیراى بسیارى از میهمانان داخلى و نیز شخصیتهاى برجسته خارجى است. تاکنون هزاران نفر از مشاهیر دانشمندان و سیاستمداران و پژوهشگران نامدار کشورهاى مختلف جهان از این کتابخانه بازدید نموده‌اند. نام بیشترین آنها در دفتر یادبود کتابخانه آمده است و در آن هریک پس از بازدید از مجموعه، دیدگاههاى خود را کتباً در آن ثبت نموده‌اند. این دفتر گواه بر عظمت مجموعه و شخصیت بى‌نظیر آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى است که ایشان را در مراکز فرهنگى جهان از شهرت و اعتبار والایى برخوردار ساخته است. نمى‌توان مسئولان کتابخانه‌اى بزرگ یا دانشگاه معتبرى را در جهان یافت که با نام کتابخانه آیت‌الله مرعشى آشنا نباشد. به گفته متولى محترم کتابخانه که در همایشهاى بین‌المللى حضور مى‌یابند آن قدر نام کتابخانه مرعشى شهره آفاق است که بدون استثناء شرکت‌کنندگان در همایشها بانام ایشان و کتابخانه آشنایى کامل دارند.
٤. دبیرخانه :
مسئولیت کلیه مکاتبات کتابخانه، اعم از داخلى و خارجى، که پیش‌نویسهاى آن باید به تأیید متولى کتابخانه برسد؛ همچنین تایپ مقاله‌ها، قراردادها، تفاهم‌نامه‌ها، فرم‌هاى داخلى کتابخانه، بایگانى سوابق مکاتبات، ارائه نشانى و مشخصات افراد یا مؤسسات داخلى و خارجى به واحد مراسلات پستى در مورد کتابهاى اهدایى کتابخانه برعهده این واحد است. یادآور مى‌شود که در حال حاضر این کتابخانه با بیش از چهارصد مرکز فرهنگى و کتابخانههاى خارج از کشور ارتباط دارد و با تعدادى از آنها تفاهم‌نامه و یا قرارداد مبادله میکروفیلم و تصویر و یا نشریات منعقد ساخته، که مشخصات و سوابق تمامى آنها در بایگانى دبیرخانه موجود است.
٥. واحد خواهران :
این واحد به منظور دستیابى خواهران پژوهشگر به منابع علمى و ذخایر موجود کتابخانه تشکیل شده است؛ و روزهاى جمعه و شنبه کتابخانه به خواهران اختصاص دارد و کارکنان آن نیز از میان خواهران انتخاب شده‌اند. ضمناً محققان و پژوهشگران خواهر که دوره‌هاى کارشناسى ارشد و دکترا را مى‌گذرانند، مى‌توانند غیر از جمعه و شنبه نیز با هماهنگى قبلى با دفتر متولى از منابع مورد نیاز خود بهره گیرند.
٦. مراسلات :
نشانى و مشخصات افراد و مراکزى که از سوى کتابخانه براى آنها کتاب ارسال مى‌گردد، به وسیله این بخش از دبیرخانه دریافت مى‌شود. تهیه کتاب و بسته‌بندى و ارسال آن از طریق پست و یا دستى و ارائه قبوض پستى به امور مالى، و به‌طور کلى کلیه امور پستى اعم از نامه و محمولات دیگر، برعهده این بخش است. تولیت کتابخانه باید کتابهاى ارسالى به کتابخانه را انتخاب نماید.
٢. مرکز خدمات همگانى
این واحد پاسخگوى مراجعان، اعم از عادى و متخصص، و پژوهشگران خواهر و برادر است. بخشهاى این مرکز به ترتیب عبارت‌اند از:
١. تالار بزرگ ابن‌سینا:
این تالار براى استفاده عموم است و ٢٢٠٠ مترمربع مساحت دارد؛ و داراى ٧٥٠ صندلى با میزهاى چهار و شش نفره است که متقاضیان هنگام ورود به کتابخانه نخست به مرکز رایانه راهنمایى مى‌شوند و مسئولان مربوطه محل استقرار کتاب متقاضى را مشخص مى‌کنند. آنگاه مراجعه‌کننده در جایگاه انتظار، که داراى صندلیهاى متعدد است، قرار مى‌گیرد و پس از چند دقیق کتاب مورد درخواست را از گنجینه کتابهاى چاپى به وسیله کتابرسانهاى برقى به محل کتابرسانى منتقل و به او تحویل مى‌دهند. سپس مراجعه‌کننده وارد تالار مى‌شود و از کتاب مورد نظر استفاده مى‌کند. این‌گونه متقاضیان باید داراى کارت عضویت باشند. در حال حاضر، به طور متوسط دو هزار نفر در دو نوبت، صبح و عصر، از این تالار استفاده مى‌کنند. اعضاى ثابت کتابخانه با احتساب خواهران بالغ بر چهل هزار نفر است؛ و چنانچه ثبت‌نام متوقف نشود، تعداد متقاضیان بالغ بر صد هزار نفرند، زیرا در این کتابخانه غیر از ذخایر مکتوب، کتابهاى چاپى بسیار نایاب و کهن و نفیس وجود دارد که در هیچ یک از کتابخانههاى داخل کشور وجود ندارد. البته تعداد مذکور غیر از پژوهشگرانى است که در تالار شیخ طوسى یا تالار محققان به پژوهش اشتغال دارند.
٢. تالار ویژه کتب حوزوى:
در این تالار طلاب حوزه علمیه بدون کارت عضویت و با ارائه هرگونه کارت شناسایى دیگر مى‌توانند از کتابهاى موجود در آن استفاده نمایند.
٣. تالار خواجه نصیرالدین طوسى:
این تالار با ظرفیت دویست صندلى به برگزارى همایشها و اجتماعات گوناگون، به ویژه همایشهاى تخصصى کتابدارى، کتاب‌پژوهى، کتابشناسى و نسخه‌شناسى اختصاص یافته است.
٤. تالار شیخ مفید:
این تالار ویژه نشستها و کنفرانسهاى مختلفى است که کتابخانه برگزار مى‌نماید.
٥. فروشگاه کتاب:
در این فروشگاه نشریات کتابخانه و سایر نشریات و کتب مؤسسه‌هاى گوناگون براى فروش به متقاضیان عرضه مى‌شود.
مرکز منابع و خدمات ویژه (کانون پژوهش)
این مرکز از بخشهاى اصلى کتابخانه تشکیل شده و داراى واحدهایى به شرح زیر است:
١. گنجینه نسخههاى خطى:
در حال حاضر تعداد نسخههاى خطى کتابخانه شصت‌هزار عنوان، مشتمل بر بیش از ٣١٠٠٠ مجلد است، که ٦٥ درصد آن به عربى و بقیه به فارسى و اندکى ترکى، اردو، تاتارى، حبشى، پهلوى و لاتین است. این تعداد نسخه خطى هیچ‌گاه ثابت نیست و به طور متوسط هر سال بیش از ٧٥٠ تا ١٠٠٠ نسخه خطى نفیس گزینش شده خریدارى و یا اهدایى به این گنجینه افزوده مى‌شود. این نسخه‌ها در موضوعات مختلفى است؛ از جمله: فقه و اصول، کلام و عقاید، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حدیث، تفسیر و علوم قرآن، ادبیات، اخلاق، طبیعیات، تراجم و رجال و درایه، انساب، علوم غریبه و اعداد، فیزیک، شیمى، ریاضى، جغرافى، هیئت، و نجوم، طب، موسیقى.
در میان این ذخایر نسخههاى منحصر به فرد بسیارى به خطوط مؤلفان مشهور اسلامى و یا با اجازات آنان مزین است؛
کهنترین نسخه بدون تاریخ این گنجینه در حال حاضر بخشى از قرآن کریم به خط کوفى از اواخر سده دوم و سوم هجرى است و نیز قدیمى‌ترین نسخههاى تاریخ‌دار دو جزء ازقرآن کریم به خط کوفىعلى بن هلال، مشهور به ابن‌بوّاب، است که در بغداد به سال ٣٩٢ق/١٠٠٢م کتابت نموده. همچنین دو جلد تفسیر التبیان شیخ طوسى که بر خود او خوانده شده مورخ ٤٥٥ ق / ١٠٧٦ م، نهج البلاغه شریف رضى سال ٤٦٩ق اصلیترین و کهنترین نسخه موجود در جهان. اعراب القرآن فرّاء مورخ سال ٤٤٦ق/١٠٥٤م.تعدادى نسخه نفیس و کهن دیگر مربوط به ادیان و مذاهب مختلف نیز وجود دارد، که در نوع خود از نفاست ویژه برخوردارند؛ از جمله: دعاهایى از انجیل به خط لاتین در قطع بسیار بزرگ که در هفت سده قبل بر روى پوست نوشته شده و نیز نسخه‌هایى از اوستا به خط پهلوى.
نسخههاى فراوان بسیار کهن و نفیس دیگرى در این گنجینه وجود دارد که در سده‌هاى ششم هجرى به بعد کتابت شده و تعداد بى‌شمارى از آنها نسخه اصل و تاکنون به چاپ نرسیده است. این گنجینه مهمترین و بزرگترین بخش کتابخانه است که آن را از دیگر کتابخانه‌ها متمایز ساخته و شهرت و اعتبار و جایگاه ویژه‌اى دارد. از لحاظ دما و رطوبت، این گنجینه داراى تجهیزات بسیار پیشرفته است از فهرست نسخههاى خطى موجود در این گنجینه تاکنون تعداد سى جلد شامل ١٢٢٠٠ نسخه خطى چاپ و منتشر گردیده است؛ و بقیه، که بالغ بر شصت مجلد است، به وسیله گروه فهرست‌نگاران به سرپرستى متولى کتابخانه به تدریخ چاپ و منتشر مى‌گردد. کارکنان این بخش از زمره افرادى هستند که در این زمینه‌ها خبره‌اند و مراجعان را در بازیابى این منابع و شیوه استفاده از آنها یارى مى‌دهند. مسئول گنجینه نیز وظیفه حفظ و حراست از نسخههاى دستنویس را بر عهده دارد و اگر نسخه‌اى به مرمّت و بازسازى یا تحقیق یا فهرست‌نگارى یا میکروفیلم نیاز دارد، باید قبل از انجام کار موافقت کتبى متولى را به دست آورده و آنگاه اقدام نماید. البته در پایان وقت ادارى هر روز نسخه‌ها را باید به گنجینه برگرداند. تماس و همکارى تنگاتنگ این بخش با سایر مراکز و واحدهاى کتابخانه برقرار است، زیرا ذخایر موجود در این گنجینه بدون تردید از منابع دست اول پژوهشهاى اسلامى است.
چگونگى جمع‌آورى:
نحوه جمع‌آورى نسخههاى خطى این کتابخانه چنین است:
١ـ بخشى از نسخه‌ها مجموعهاى است که از پدر بزرگوار مؤسس و بپیانگذار کتابخانه در نجف‌اشرف به ایشان به ارث رسیده است و تعداد آنها چندان قابل مقایسه با آمار فعلى نیست؛
٢ـ بخشى را که معظم‌له در نجف‌اشرف با انجام نماز و روزه استیجارى و حذف یک وعده غذاى روزانه خود و کار کردن شبانه در یک کارگاه برنج‌کوبى فراهم کرده‌اند؛
٣ـ بخش دیگرى که ایشان از نخستین روز اقامت در قم تا آخرین روز حیات خود در طول هفتاد سال خریدارى نموده‌اند، که بخش عمده این گنجینه را تشکیل مى‌دهد؛
٤ـ بخشى دیگر که متولى کتابخانه در سفرهاى بى‌شمار خود به شهرها و روستاهاى ایران در طول چهل سال گذشته از سوى والد بزرگوار خود خریدارى نموده‌اند، که آن نیز بخش قابل توجهى است و این روند هم اکنون نیز ادامه دارد؛
٥ـ بخشى اهدایى و یا وقفى است که از سوى علاقه‌مندان ایشان و دوستداران علم و فرهنگ مکتوب به این کتابخانه اهدا شده است.
٢ـ گنجینه نسخه هاى عکسى (تصویرى) :
مشتمل بر بیش از چهار هزار مجلّد که از نسخه که از نسخههاى خطى نفیس موجود در کتابخانههاى خارجى، و اندکى از کتابخانههاى داخلى، تهیه شده است. تاکنون دو مجلد از فهرست نسخههاى عکسى این گنجینه شامل هزار نسخه عکسى چاپ و منتشر گردیده است.
٣ـ گنجینه میکروفیلم و میکروفیش :
از دو بخش تشکیل شده است: نخستین بخش میکروفیلم‌هایى است که از بیش از چهارهزار نسخه خطى نفیس موجود در کتابخانههاى بزرگ خارجى و اندکى از داخل کشور تهیه شده؛ و بخش دیگر نسخههاى خطى نفیس موجود در گنجینه این کتابخانه است، که تا امروز تعداد آنها ١٢٢٠٠ است. این آمار با ارائه فهرست نسخههاى خطى در هر سال افزایش مى‌یابد. گفتنى است که مجموعه عظیمى از میکروفیش‌هاى فهرست کتب چاپ شده در جهان به زبانهاى مختلف وجود دارد که فهرست نخستین کتابهاى چاپ شده تا پایان سال ١٩٩٥م را شامل و بالغ بر پنجاه میلیون عنوان کتاب به زبانهاى مختلف جهان است.
٤ـ گنجینه اسناد مکتوب :
در این گنجینه بیش از صد هزار سند دستنویس از پنج سده قبل تاکنون وجود دارد که شامل احکام شاهان و امیران و حاکمان، اجازات حدیث به خطوط علماى بزرگ، عقدنامه‌ها، اسناد تملیکى و غیر آنهاست. نیز نامه‌هایى به خطوط علما و مراجع بزرگ، از جمله دهها نامه از حضرت امام خمینى(ره) و دیگر رهبران مذهبى جهان اسلام، در میان آنها موجود است که از سالهاى ١٣٣٨ق تا زمان حیات مؤسس و بنیانگذار کتابخانه به ایشان نوشته‌اند.
٥ـ نمایشگاه دائمى نمونه هایى از نسخه هاى نفیس خطى کتابخانه :
در این نمایشگاه تعدادى از نسخههاى بسیار نفیس خطى کهن، هنرى، علمى، خطوط خوشنویسان، نسخههاى اصل به خطوط مؤلّفان آنها از بیش از هزار سال قبل تا عصر حاضر نگهدارى مى‌شود که ویژه میهمانان بازدیدکننده از کتابخانه است.
٦ـ گنجینه آثارعلمى مکتوب و غیر مکتوب بنیانگذارکتابخانه :
در این گنجینه آثار تألیفى آیت‌الله مرعشى، که در موضوعات مختلف علمى است، همچنین نمونه‌هایى از نسخههاى چاپى که ایشان آنها را با دست خود حاشیه‌نویسى کرده‌اند، و نیز نمونه‌هایى دیگر از آثار تألیفى چاپ شده ایشان به ضمیمه البسه و لوازم شخصى آن بزرگوار در آخرین روزهاى حیات نگهدارى مى‌شود و مورد بازدید میهمانان کتابخانه قرار مى‌گیرد.
٧ـ گنجینه نسخه هاى چاپى بسیار کهن :
در این گنجینه نمونه‌هایى از نسخههاى چاپى بسیار کهن و نفیس قرار دارد که مشتمل بر نسخه‌هایى به عربى، فارسى، ترکى، لاتین و ارمنى است، که در سده‌هاى دهم و یازدهم هجرى چاپ شده‌اند؛ از جمله: القانون و النجاة ابن‌سینا، به عربى، چاپ ١٥٩٣م تحریر اقلیدس، از خواجه نصیرالدین طوسى، به عربى، چاپ رم ١٥٩٣م; نزهة المشتاق، شریف ادریسى، به عربى، در جغرافى، چاپ رم ١٥٩٢م؛ و نیز نسخه‌هایى از انجیل به لاتین و ارمنى چاپ سده‌هاى ١٦ و ١٧م؛ تقویم‌التواریخ، به ترکى، از کاتب چلبى، مؤلّف کشف‌الظنون، چاپ قسطنطنیه به سال ١١٤٣ق؛ جهان‌نما، به ترکى، از کاتب چلبى، چاپ قسطنطنیه در سده ١٢ق؛ کلیات سعدى در دو جلد چاپ کلکته هند سال ١٢٠٥ق/١٧٩١م؛ گلستان سعدى خط اختراعى مقطّع ملکم‌خان ناظم‌الدوله چاپ لندن ١٣٠٢ق؛ ترجمه کتاب شرایع‌الاسلام محقّق حِلّى به زبان روسى در دو جلد از م.الف. کاظم‌بیک چاپ سن‌پترزبورگ روسیه ١٨٦٢م؛ ترجمه همان کتاب شرایع‌الاسلام به زبان فرانسه در دو جلد. از آر.ح. کرى فرانسوى چاپ قدیم پاریس؛ مخزن‌الکنوز المشرقیة و معدن الرموز الاجنبیة به آلمانى در ادبیات عربى از نیکلاس گونت سیاوشکى در یک جلد بزرگ چاپ وین اتریش سال ١٨٠٩م؛ ششمین سفرنامه تاورنیه به ترکیه و ایران به انگلیسى چاپ لندن سال ١٦٧٨م و تعدادى دیگر از نسخههاى کهن چاپى؛ همچنین شاهنامه فردوسى چاپ بمبئى هند سال ١٢٧٢ق با تصاویر رنگى دستى. و نیز نمونه‌هایى از نخستین کتابهاى چاپ شده در ایران؛ مانند رساله جهادیه، به فارسى، چاپ تبریز، سال ١٢٣٤ق؛ مآثر سلطانى، به فارسى، چاپ تبریز، سال ١٢٤١ق و غیر آنها.
٨ـ گنجینه نسخه هاى چاپ سنگى نادرو کمیاب :
در این گنجینه، نسخههاى چاپ سنگى نادر و کمیاب به زبانهاى فارسى، عربى، ترکى، اردو، ازبکى، تاتارى و... وجود دارد که اوایل سده سیزدهم به بعد در ایران و چند کشور دیگر چاپ شده است و تعداد آنها به بیش از سى‌هزار جلد مى‌رسد.
٩ـ گنجینه هاى مرکزى کتابهاى چاپى فارسى، عربى، ترکى،اردو و غیرلاتین :
این گنجینه‌ها به علت گستردگى و حجم بالاى کتابهاى آن، در حال حاضر صدها هزار مجلد است و در سه طبقه از ساختمان جدید قرار داده شده است. بخش نخست در گنجینه شماره یک و در طبقه دوم ساختمان؛ بخش دوم در گنجینه شماره دو و در طبقه سوم کتابخانه؛ و بخش سوم در گنجینه شماره سوم در طبق چهارم کتابخانه قرار گرفته است. گنجایش کتاب در این گنجینه‌ها در مرحله نخست یک و نیم میلیون جلد و در مراحل بعدى با استقرار قفسه‌هاى ریلى بالغ بر پنج میلیون جلد است.
١٠ـ گنجینه روزنامه ها و مجلات ادوارى :
در این گنجینه تاکنون بیش از ٢٥٠٠ عنوان مجله و روزنامه به زبانهاى فارسى و عربى و ترکى و اردو (غیرلاتین) وجود دارد که در میان آنها تعدادى از مجلات و روزنامه‌هاى چاپ سنگى از عصر قاجار و نیز مجلاتى قدیمى به زبان عربى چاپ کشورهاى اسلامى از صد سال قبل به چشم مى‌خورد.
١١ـ گنجینه کتابهاى مرجع و قفسه باز :
این گنجینه ویژه استفاده پژوهشگران و محققانى است که از مراکز آموزشى کشور و یا مؤسسات فرهنگى معرفى شده و در تالار شیخ طوسى کتابخانه از آن استفاده مى‌نمایند.
١٢ـ گنجینه فهارس نسخه هاى خطى اسلامى کتابخانه هاى جهان:
در این گنجینه فهارس نسخههاى خطى اسلامى بیش از شصت کتابخانه در جهان، از جمله ایران، به زبانهاى مختلف وجود دارد که یکى از گنجینه‌هاى تخصصى کتابخانه است و در نوع خود از کامل‌ترین و کم‌نظیرترین آرشیوها به شمار مى‌آید. همچنین کتابهاى علوم کتابدارى، اطلاع‌رسانى، کتابشناسى و کتاب‌پژوهى در این گنجینه مستقر است، که بیشتر مورد استفاده فهرست‌نگاران نسخههاى خطى کتابخانه و نیز پژوهشگران مرکز دائرة‌المعارف کتابخانههاى جهان قرار مى‌گیرد.
١٣ـ گنجینه کتابهاى چاپى و مجلات و روزنامه هاى لاتین:
در این گنجینه دهها هزار جلد کتاب چاپى به بیش از چهل زبان خارجى چاپ کشورهاى مختلف جهان و نیز بخشى از روزنامه‌ها و مجلات لاتین وجود دارد که تعداد آنها روبه افزایش است. برخى از عناوین موجود در این گنجینه از کتب نفیس و کهن به شمار مى‌آیند که سابقه چاپ آنها به صدوپنجاه تا دویست سال قبل برمى‌گردد.
١٤ـ آرشیو کتب ممنوعه:
در این مجموعه کتابهاى ممنوعه که باعث گمراهى افراد مى‌شوند گردآورى شده و از دسترس عموم دور نگاه داشته شده است. تنها محققان و پژوهشگرانى که در نقد و ردّ آنها بررسى و تحقیق مى‌نمایند و مورد تأیید کتابخانه هستند، از این آرشیو استفاده مى‌کنند. کتابهاى این آرشیو مشتمل است بر کتب گروهکهاى ملحد و ضدمذهب، مسلکهاى غیرشناخته شده و غیررسمى و کتبى که بر ضدّ اسلام و علیه پیامبران و ائمه اطهار (ع) نوشته شده باشد.
١٥ـ گنجینه اطلسها و نقشه هاى جغرافیایى:
در این گنجینه تعدادى از نقشه‌هاى جغرافیایى قدیم و جدید و اطلسهاى کشورهاى جهان و نیز منابع و مراجع جغرافیایى و نقشه‌بردارى به زبانهاى مختلف جمع‌آورى گردیده است. این نقشه‌ها به صورت رول و هر یک در محفظه مخصوص قرار دارد.
١٦ـ گنجینه کتابهاى چاپى مکرر:
این گنجینه اختصاص به کتابهاى چاپى مکرر دارد که مورد نیاز کتابخانه نیست و آنها براى شعبه‌هاى این کتابخانه در شهرستانها اختصاص یافته و به یارى خداوند در چند شهر، از جمله تهران، شعبه کتابخانه دایر خواهد شد.
١٧ـ تالار بزرگ شیخ طوسى:
این تالار با مساحت ٢٢٠٠ مترمربع اختصاص به بخشهاى پژوهشى ویژه دارد که پژوهشگران در قسمتهاى مختلف از آن استفاده مى‌کنند.
١٨ـ بخش ویژه پژوهشگران نسخه هاى خطى و اسناد مکتوب:
در این بخش پژوهشگران نسخههاى خطى تحقیق مى‌کنند و معمولا از مراکز فرهنگى و آموزشى داخل و خارج کشور کتباً معرفى مى‌شوند.
١٩ـ مرکز قم شناسى:
مجموعه کتابها یا مقالاتى که درباره قم به زبانهاى مختلف نوشته شده در این بخش گردآورى شده و به زودى دوره کامل کتاب انوارالمشعشعین در تاریخ قم که نخستین جلد آن در سالهاى دور با چاپ سنگى منتشر شده و دو جلد دیگر آن که چاپ نگردیده است در این مرکز چاپ و منتشر خواهد شد. همچنین کتاب تحفةالفاطمیین فى احوال قم و القمیّین به فارسى در دو جلد بزرگ که تاکنون چاپ نشده است به زوید چاپ و منتشر مى‌گردد. البته بخش‌هایى از این کتاب در فصلنامه میراث شهاب این کتابخانه آمده است، و نیز کتاب کوچک: وقایع قحط‌سالى قم به فارسى نیز چاپ و منتشر خواهد شد.
٢٠ـ بخش تبارشناسى:
در این بخش بیشترین منابع درباره علم نسب به زبانهاى مختلف گردآورى شده و در نظر است به تصحیح و تنظیم و نشر آثار مؤسس کتابخانه بپردازد؛ چرا که در این علم سرآمد بوده‌اند و تألیفات ارزنده‌اى دارند. به یارى خداوند به زودى شرح کتاب عمدةالطالب فى انساب آل ابیطالب (ع) که یکى از آثار ارزنده ایشان است، در چند جلد چاپ و منتشر خواهد شد. ضمناً تاکنون بیش از ١٠ عنوان از آثار دانشمندان مشهور علم نَسب به عربى از سوى این کتابخانه چاپ و منتشر گردیده است.
٢١ـ بخش فهرست نگارى نسخه هاى خطى کتابخانه:
در این بخش گروهى از کتابشناسان و نسخه‌شناسان نسخههاى خطى، که سرپرستى مستقیم آن بر عهده متولى کتابخانه است، به بررسى و تنظیم و نگارش فهرست نسخههاى خطى موجود در گنجینه کتابخانه اشتغال دارند. قبلاً ٢٧ جلد از فهرست نسخههاى خطى کتابخانه ـ‌که به معرفى یازده هزار مجلد نسخه خطى پرداخته‌ـ منتشر شده است. همچنین در سال جارى جلدهاى ٢٨ و ٢٩ و ٣٠ منتشر شده و انشاءالله بقیه مجلدات آن، که بیش از شصت جلد خواهد رسید، آماده و منتشر مى‌شود.
٢٢ـ بخش بررسى و تنظیم و انتشار آثار علمى مؤسس کتابخانه:
این بخش به بررسى و تحقیق و تنظیم و انتشار آثار علمى مؤسس بزرگوار کتابخانه اختصاص دارد، که زیر نظر مستقیم متولى کتابخانه انجام مى‌شود. تاکنون یک دوره محلقات الاحقاق، شامل ٣٦ مجلد، که در کلام و اعتقادات، از منابع اهل سنتف چاپ و منتشر گردیده و در سال ١٣٧٣ بهترین کتاب سال جمهورى اسلامى ایران در حوزه دین شناخته شد. آن بزرگوار در تألیف این اثر که چهل سال به طول انجامیده است، از حدود پنج هزار عنوان کتاب از کتب اهل سنت استفاده نموده‌اند. در بیروت نیز این اثر براى دومین بار چاپ و منتشر گردیده است. تألیفات مؤسس کتابخانه بیش از ١٥٠ کتاب و رساله است؛ درباره موضوعاتى چون: فقه و اصول، رجال و درایه، انساب، منطق، تفسیر، ادبیات عرب و تاریخ.
٢٣ـ بخش تصحیح و تحقیق و پژوهش نسخه هاى خطى اسلامى:
در این بخش تعدادى از پژوهشگران کتابخانه به تصحیح و تحقیق نسخههاى نفیس خطى اسلامى مى‌پردازند، که تاکنون چاپ و منتشر نشده‌اند؛ و آنها را براى چاپ و نشر آماده مى‌کنند. در این بخش تاکنون بیش از ١٦٥ عنوان کتاب بالغ بر چهارصد جلد در موضوعات گوناگون به عربى و فارسى، تحقیق و چاپ و منتشر گردیده است و فهرست آنها نیز جداگانه منتشر شده است.
٤ـ مرکز خدمات پشتیبانى ادارى
این مرکز داراى بخشهاى گوناگونى به شرح زیر است:
١. امور مالى :
با زیرمجموعه‌اى شامل مسئول امور مالى، ذیحسابى، کارپردازى، تدارکات، مسئول انبار، جمعدار اموال کتابخانه. در این بخش تمامى اسناد هزینه‌ها، اعم از خرید کتاب و ملزومات و تجهیزات، مورد بررسى دقیق قرار مى‌گیرد و پس از تأیید ذیحساب و مسئول امور مالى و نهایتاً متولى کتابخانه قابل پرداخت مى‌شود. تمامى هزینه‌هاى جارى و عمرانى کتابخانه در زمان حیات مؤسس و بنیانگذار کتابخانه از سوى ایشان تأمین مى‌گردیده است. پس از رحلت معظم‌له بر حسب تصویب نمایندگان مجلس شوراى اسلامى به جز شش تا هفت درصد هزینه‌ها، که از محل کمکهاى مردمى و یا متولى محترم تأمین مى‌شود، بقیه از سوى دولت تأمین مى‌گردد.
شایسته یادآورى است که پس از رحلت مؤسس کتابخانه، و در پى تصویب نمایندگان مجلس شوراى اسلامى، یک ردیف خاص در بودجه عمومى کشور به کتابخانه اختصاص یافته است که اعتبارات جارى یا عمرانى کتابخانه پس از تنظیم موافقت‌نامه با سازمان مدیریت و برنامه ریزى کشور مشخص و ابلاغ مى‌گردد.
٢. بخش گزینش و امور کارکنان:
این بخش مسئولیت تهیه مقدمات گزینش افراد را در صورت نیاز کتابخانه تا مراحل تأیید به عهده دارد. همچنین امور مربوط به کارکنان کتابخانه بر اساس طرح طبقه‌بندى مشاغل مصوّب وزارت کار و امور اجتماعى، تعیین گروه و پایه شغلى هر فرد بر عهده این بخش است که پس از تأیید متولّى ابلاغ مى‌گردد. تمامى کارکنان کتابخانه مشمول ضوابط و مقررات بیمه هستند و هر کدام بازنشست شوند، تا آخر عمر حقوق خود را دریافت مى‌نمایند.
تعداد کارکنان کتابخانه در حال حاضر، با احتساب قراردادیها، ١٦٠ نفر است، که پس از آغاز به کار ساختمان جدید در صورت تأمین اعتبار لازم این تعداد به ٢٥٠ نفر خواهد رسید.
٣. بخش آموزش:
این بخش به منظور ارتقاى سطح علمى و تخصّصى کارکنان کتابخانه تشکیل شده است. همچنین تدارک سفر افرادى را که به منظور آموزشهاى فنى، از قبیل آموزش ترمیم نسخههاى خطى و اسناد مکتوب، از کشورهاى خارج به این کتابخانه مى‌آیند بر عهده این بخش است. تاکنون افرادى از کشورهاى مختلف در پى امضاى تفاهم‌نامه به این کتابخانه آمده‌اند و پس از آموزشهاى لازم و اخذ گواهینامه از دست متولى کتابخانه به کشورهاى خود مراجعت نموده‌اند. همچنین تاکنون آموزشهاى زیر را تعدادى از کارکنان کتابخانه فراگرفته‌اند: زبان عربى و انگلیسى، اطفاى حریق، تندخوانى، تشعیر و تجلید و تذهیب، آموزش نظامى و تیراندازى، دوره آموزش غیرحضور مدیریت رایانه، روخوانى و روانخوانى قرآن کریم. گفتنى است که چند تن از کارکنان کتابخانه در مسابقات سراسرى قرآن نیز حضور پیدا کرده‌اند.
دیگر بخشهاى این مرکز عبارتند از: واحد تعاون و رفاه کارکنان. واحد بهداشت و درمان. واحد ورزش و تفریحات سالم. واحد حمل و نقل و ترابرى. بخش ملاقات با کارکنان کتابخانه.
٥ـ مرکز خدمات پشتیبانى اجرایى :
این مرکز از چندین واحد و بخشهاى مختلف به ترتیب زیر تشکیل گردیده است:
١. بخش خدمات رایانه‌اى : ویژه متقاضیان استفاده از شبکه‌هاى داخلى یا خارجى.
٢. مخابرات و شبکه‌هاى ارتباطى داخلى و بین‌المللى: که مسئولیت برقرارى ارتباط افرادى که با کتابخانه از داخل و خارج تماس مى‌گیرند برعهده این بخش است.
٣. بخش چاپ و انتشارات: این بخش کار آماده‌سازى نسخههاى تحقیق شده به دست ویراستاران کتابخانه و تسهیلات فنى و چاپ تا آخرین مرحله انتشار را بر عهده دارد؛ و تاکنون بیش از ١٦٠ عنوان کتاب را در بیش از ٤٠٠ مجلد، به فارسى و عربى، منتشر نموده است. همچنین چاپ و انتشار بروشورها و راهنماى کتابخانه و برگهاى تبلیغاتى و نیز چاپ فهرست نسخههاى خطى کتابخانه و وصیتنامه الهى ـ اخلاقى مؤسس کتابخانه از وظایف این بخش است.
٤. امور نمایشگاهها: تمامى مراحل اجرایى نمایشگاههایى که کتابخانه در محلهاى مختلف برگزار مى‌کند، بر عهده این بخش است.
تاکنون کتابخانه چند نمایشگاه ویژه برگزار نموده است از جمله ١ـ نمایشگاه آثار علمى بنیانگذار کتابخانه به مناسبت هشتمین سالگرد ارتحال ایشان در محل کتابخانه؛ ٢ـ نمایشگاه نسخههاى خطى نفیس مزیّن به خطوط ناموران اسلام از یکهزار سال قبل تاکنون؛ ٣ـ نمایشگاه ویژه فهارس چاپ شده نسخههاى خطى کتابخانههاى جهان شامل ٥٠ کشور همزمان با ولادت حضرت فاطمه زهرا (ع) در سال ١٣٧٤ش در محل کتابخانه با ٢٠٠٠ عنوان کتابهاى فهرست؛ ٤ـ نمایشگاه نسخههاى خطى نفیس در ساختمان شماره ٢ بهارستان تهران که با استقبال بسیار بازدیدکنندگان مواجه گردید.
٥. امور همایشها : تمامى مراحى برگزارى همایشهاى علمى کتابخانه از وظایف این بخش است.
چهارمین همایش بین‌المللى فرسودگى زیست‌محیطى آثار فرهنگى مکتوب با همکارى این کتابخانه و پژوهشکده مرمت آثار فرهنگى ـ سازمان میراث فرهنگى ـ سازمان اسناد ملى و سازمان یونسکو با شرکت متخصصانى از کشورهاى مختلف در تهران برگزار گردید.
٦. مهمانسرا: این بخش داراى چند اقامتگاه است و براى میهمانان برجسته خارجى در نظر گرفته شده است؛ تا شبها بتوانند با آسودگى به تحقیقات خود ادامه دهند.
٧. رستوران: این بخش به منظور پذیرایى از میهمانان، اعم از داخلى و خارجى، در نظر گرفته شده است. همچنین پذیرایى از میهمانان همایشها از وظایف این بخش است.
٨. مرکز تأمین و تهیه منابع کتابخانه: نسخههاى خطى‌اى که تولیت محترم کتابخانه انتخاب و خریدارى مى‌کند و نیز کتابهاى چاپى فارسى و عربى و لاتین و نیز مجلات مهم کتابشناسى و کتاب‌پژوهى و نسخه‌شناسى ذخایر اسلامى چاپ خارج از کشور را این مرکز تهیه مى‌کند. بخشى نیز در پى تفاهم‌نامه فیمابین کتابخانه با دیگر کتابخانههاى بزرگ جهان تأمین مى‌گردد. بر اساس مصوبه ٢٠٥ شوراى عالى انقلاب فرهنگى در ١٤ آذر ١٣٦٨/٥ دسامبر ١٩٩٠ وزرت ارشاد باید یک نسخه از کتابها و نشریاتى را که در ایران منتشر مى‌شود، از ناشران اخذ کند و براى این کتابخانه ارسال نماید.
٩. بخش لابراتوار عکس و تصویر: این بخش مسئولیت عکس‌بردارى از میهمانان و شخصیتهاى بازدیدکننده از کتابخانه را بر عهده درد. همچنین تهیه تصویر از همایشها و یا نمایشگاههایى که در کتابخانه برگزار مى‌گردد. نیز تهیه تصاویر سالگرد ارتحال بنیانگذار کتابخاه و امور مشابه را بر عهده دارد. این بخش داراى لابراتوار مجهز و دوربینهاى جدید عکاسى با تجهیزات کامل است.
١٠. دفتر فنى گروه مشاوران ساختمانى: این دفتر مسئولیت امور اجرایى ساختمانها و یا تعمیرات اساسى آنها را بر عهده دارد. تعدادى از همکاران با تجربه نیز با این دفتر همکارى دارند.
١١. دفتر فصلنامه میراث شهاب: متولى کتابخانه صاحب امتیاز این فصلنامه تخصصى است و زیر نظر هیئت تحریریه هر سه ماه یک بار منتشر مى‌شود. ایننشریه به مباحثى از این قبیل مى‌پردازد: کتابشناسى، کتاب‌پژوهى، کتابدارى، نسخه‌شناسى، نسخههاى خطى اسلامى، گزارش سفرهاى علمى پژوهشگران کتابخانه به خارج از کشور، اخبار داخلى کتابخانه، آمار کتابخانه، فهرست نسخههاى نفیس خریدارى شده در هر فصل، چاپ برخى آثار مؤسس بزرگوار کتابخانه، آمار کتابهاى منتشر شده از سوى کتابخانه در هر فصل، معرفى کتابخانههاى جهان.
١٢. دفتر تهران: براى تسریع در امور جارى کتابخانه، دفترى در تهران فراهم شده و نمایندگى از سوى کتابخانه در آن مستقرند. مسئول این دفتر در امور جارى کتابخانه در تهران فعالیت دارد.
١٣. دفتر ترجمه: این دفتر به منظور ترجمه نامه‌هاى انگلیسى، آلمانى، فرانسه، عربى، ایتالیایى، روسى و... در نظر گرفته شده است.
١٤. دفتر طرح و برنامه: این دفتر اختصاص به بررسى طرحها و برنامه‌هاى پیشنهادى از سوى کارکنان یا مراجعان و صاحب‌نظران دارد که پس از نهایى شدن به دفتر متولى تحویل مى‌شوند تا ایشان تصمیم‌گیرى نمایند.
١٥. امور مربوط به شعب کتابخانه: تاکنون چندین پیشنهاد در مورد تأسیس شعب کتابخانه در شهرستانهاى مختلف به کتابخانه ارائه گردیده است. پس از بررسى و موافقت متولى کتابخانه انشاءالله در آینده به تدریج راه‌اندازى خواهد شد. بسیارى از کتابهاى چاپى مکرر در یک گنجینه ویژه براى ارسال به این شعب استقرار یافته که در آینده بین آنها توزیع خواهد شد. پیش‌بینى مى‌شود این روال با استقبال بسیار روبه‌رو شود.
١٦. واحد فنى تأسیساتى: این واحد داراى دو بخش است: الف) تأسیسات برق و تلفن و سیستمهاى مخابراتى و حفاظتى مدار بسته. در حال حاضر حجم برق مصرفى این کتابخانه یک مگاوات و نیم است. این بخش نیز داراى ژنراتور قوى برق است که در صورت قطع برق سراسرى، برق کتابخانه را تأمین مى‌کند؛ ب) تأسیسات فنى موتورخانه و سیستمهاى سرد و گرم و تجهیزات وابسته به آنها. در این بخشها مسئولان مجرّب مشغول به کارند و دماى تمامى بخشهاى ساختمان را ـ‌که باید بین ١٨ تا ٢٤ درجه سانتیگراد باشد‌ـ و نیز رطوبت هوا را کنترل مى‌نمایند. همچنین در موتورخانه مرکزى تجهیزات عظیم آب شیرین‌کن نصب گریده که در تمامى ساختمان در هر ساعت از روز آب سرد شیرین در لوله‌هاى مخصوص شرب جارى است. موتورخانه مرکزى این کتابخانه در نوع خود یکى از کم‌نظیرترین موتورخانه‌هاست که به وسیله مانیتور کنترل مى‌شود و مطابق استانداردهاى بین‌المللى است.
١٧. مرکز حفاظت و نگهبانى فیزیکى از کتابخانه: این مرکز با مرکز حفاظت ذخایر و منابع کتابخانه تفاوت دارد، زیرا آن مرکز مسئول نگهدارى و حفاظت از مجموعه ذخایر و منابع کتباخانه است و این مرکز مسئولیت نگهبانى و مقابله با حوادث غیرمترقبه، از قبیل انفجار، سرقت و خرابکارى، را بر عهده دارد. تدابیر و راهکارهایى که براى حفاظت فیزیکى در نظر گرفته شده عبارت‌اند از:
١. نگهبانى شبانه‌روزى قسمتهاى ورودى کتابخانه که از افراد با تجربه و زبده استفاده مى‌شود؛
٢. نگهبانى بخش غربى ساختمان به صورت شبانه‌روزى؛
٣. آنتنهاى هشداردهنده در مدخلهاى رودى و خرجوى کتابخانه براى پیشگیرى از سرقت کتاب؛
٤. نصب ٧٥ دوربین مدار بسته تلویزیونى در بخشهاى مختلف کتابخانه و کنترل آنها در اتاق کنترل مرکزى.
کارکنان این بخش دوره‌هاى آموزشى لازم را فرا مى‌گیرند؛ و دارا ى بى‌سیم هستند.
١٨. واحد تعمیرات: تعمیرات فنى کتابخانه بر عهده این واحد است؛ و داراى کارگاههاى نجّارى، لوله‌کشى، در و پنجره‌سازى است.
٦ـ مرکز پژوهشهاى خدمات فنى :
این مرکز از بخشهاى انتخاب و سفارش، ثبت و اعلام، بررسى و وجین کتابها، آماده‌سازى، فهرستنویسى، خدمات فنى، برگه‌آرایى، دبیزشگاه، پژوهشگاه و مرکز رایانه تشکیل گردیده است. این مرکز در سال ١٣٧٥. به دستور تولیت کتابخانه تأسیس و زیر نظر ایشان انجام وظیفه مى‌نماید. هدف از راه‌اندازى این مرکز، ایجاد نظام اطلاع‌رسانى متمرکز، پشتیبانى فنى، فهرستنویسى استاندارد، مجموعه‌سازى، برنامه‌نویسى و مدیریت شبکه رایانه براى خدمات بهینه آموزشى و پژوهشى است. وظایف این مرکز عبارت است از: ١. انتخاب کتاب و نشریه بر اساس اصول مجموعه‌سازى؛ ٢. سفارش جدید مجموعه‌هاى انتخابى؛ ٣. ثبت مجموعه‌هاى رسیده؛ ٤. اعلام وصول؛ ٥. بررسى و وجین؛ ٦. آماده‌سازى؛ ٧. رده‌بندى؛ ٨. فهرستنویسى؛ ٩. برگه‌آرایى؛ ١٠. برنامه‌نویسى بانکهاى اطلاعاتى؛ ١١. تایپ، تصحیح و اطلاعات پژوهشى کتابشناختى؛ ١٢. مدیریت شبکه رایانه؛ ١٣. خدمات فنى و کتابى؛ ١٤. آموزش کتابدارى؛ ١٥. اطلاع‌رسانى.
این واحد نیز به شبکه‌هاى رایانه‌اى بین‌المللى «اینترنت» متصّل است و پژوهشگران مى‌توانند از منابع موجود این کتابخانه در دیگر کتابخانههاى جهان و بالعکس بهره گیرند.
یادآور مى‌شود که بخش اعلام وصول وظیفه تحویل کلیه کتابهاى چاپى، اعم از خریدارى و اهدایى و وقفى، و نیز ثبت ان در دفاتر مربوطه و اعلام وصول آنها را بر عهده دارد. اعلام وصول نسخههاى خطى مستقیماً از سوى دفتر تولیت کتابخانه انجام مى‌شود.
تاکنون افرادى جهت کارورزى از مراکز مختلف به کتابخانه معرفى و دوره‌هاى کوتاه کتابدارى و اطلاع‌رسانى را طى کرده و رد پایان پس از گزارش مسؤول واحد به متولّى، دروه کارورزى تکمیلى آنان مورد تأیید قرار گرفته است. این روند هم اکنون نیز ادامه دارد. ضمناً برخى از دانشجویان دانشگاهها، رساله خود را پیرامون اى کتابخانه تدوین و به استاد خود ارائه داده‌اند، همچنین بر حسب موافقت سازمان کتابهاى درسى در وزات آموزش و پرورش یک گزارش چند صفحه‌اى از کتباخانه در کتاب فارسى سال دوم دبیرسان جزء کتب درسى قرار گرفته است که خود موجب آشنایى بیشتر دانش‌آموزان از وضعیت کتابخانه و زحمات و مشقات بنیانگذار کتابخانه مى‌باشد.
٧ـ مرکز حفاظت ذخایر و منابع کتابخانه :
این مرکز مسئولیت تهیه و اجراى برنامه‌هاى عملى براى حفاظت و نگهدارى از مجموعه ذخایر و اسناد کتابخانه را بر عهده دارد؛ و مشتمل بر چند واحد است:
١. عملیات آسیب‌شناسى: این بخش داراى یک آزمایشگاه پیشرفته براى شناسایى انواع آسیبهایى است که بر کتابها و اسناد وارد مى‌شوند. در این واحد تجهیزات فنى جدید، از قبیل میکروسکوپهاى بسیار قوى با دوربینهاى حساس براى شناسایى حشرات و قارچهاى کتابخوار و عکس‌بردارى رنگى از نوع آفت وارده به کتاب و بزرگ‌نمایى و چاپ آنها وجود دارد، که پس از بررسى و شناخت نوع آسیب، اقدام لازم براى زدودن آن به عمل مى‌آید. برخى دیگر از تجهیزات این واحد عبارت‌اند: ١. انکوباتور دیچیتال براى محیط کشت رشد قارچها و دیگر آفات؛ ٢. اتوکلاو و دیجیتالى؛ ٣. HP متر دیجیتالى براى بررسى مقدار کاغذهاى اسیدى؛ ٤. سمپلر متغیّر در دو رنج ١٠٠٠ـE ١٠٠ و ١٠ـOE برا ى استفاده مواد شیمیایى سمّى؛ ٥. ترمومتر دیجیتالى براى سنجش حرارت مواد و آب مورد استفاده به منظور رنگ کردن کاغذهاى مرمّت.
٢. مرکز قرنطینه و آفت‌زدایى کتابها و اسناد: این بخش را بیمارستان کتاب مى‌نامند. در این بخش سه اتاقک فلزى بخوردهى پیشرفته خارجى با تجهیزات مربوطه قرار دارد که کار قرنطینه کتابها و اسنادِ (مکتوب و غیرمکتوب) آسیب دیده را در مدت ٧٢ ساعت انجام مى‌دهد. بخشى نیز به زدودن و اسیدگیرى کتابها اختصاص دارد. تمامى نسخههاى خطى و اسناد مکتوب به ترتیب دوره‌اى همیشه ضدعفونى مى‌شوند.
٣. مرکز مرمّت و بازسازى کتب خطى و اسناد دستنویس: این مرکز یکى از بخشهاى حسّاس و مهمّ کتابخانه به شمار مى‌رود. تعدادى از افراد مجرّب نسخههاى فرسوده و آسیب‌دیده را ترمیم و بازسازى مى‌نمایند؛ و تا آن جا که امکان دارد از روشهاى سنتى استفاده مى‌نمایند؛ تجهیزات بسیار پیشرفته نیز در این مرکز وجود دارد که عبارت‌اند از:
١. میزهاى نور ویژه مرمّت؛
٢. دستگاه چمبر یا محفظه رطوبت براى جداسازى کاغذهاى به هم چسبیده نسخههاى خطى و اسناد؛
٣. دستگاه ویژه زدودن اسید نسخه‌ها؛
٤. دستگاه پرسُورتى بل یا میز مَکش مدرن، براى لکّه و گرد و غبارزدایى و صاف نمودن سند بدون حرارت؛
٥. پرسهاى حرارتى براى محو نمودن چسبهاى مرمّت؛
٦. ماشینهاى نازک کردن چرم براى جلدسازى. ماشینهاى برش دستى و برقى.
مسئولیتهاى این مرکز نیز عبارت‌اند از: تحویل گرفتن کتابها از گنجینه؛ قرار دادن آنها در اتاقکهاى قرنطینه؛ تست کاغذهاى اسیدى؛ تعیین میزان فرسودگى و جنس و قطر و رنگ کاغذ؛ رنگ نمودن کاغذى دیگر به وسیله مواد طبیعى براى تهیه کاغذ همرنگ با نسخههاى خطى یا سند؛ طراحى کاغذ همرنگ با مقدار کاغذى که خورده شده و از میان رفته است.
پس از ترمیم برگها، کار جلدسازى آن از چرمهاى طبیعى داخلى آغاز مى‌شود، که حسب مورد جدلهاى ضربى با نقوش و طرحهاى اسلیمى چون ترنج و لچک و کتیبه و یا روغنى رنگین و بوته و یا گل و مرغ و یا جلدهاى ساده یک‌لا بدون مقوا ساخته مى‌شود.
٤. مرکز میکروگرافى کتابخانه: میکروگرافى در فارسى به معناى ریزنگارى یا ریزپردازى و روشى براى کنتسانتره کردن یا فشرده‌سازى اطلاعات است. از آن جا که نسخههاى خطى میراث فرهنگى است و وظیفه حفاظت از آنها بر عهده همگان است، این واحد نیز در کتابخانه شکل گرفته و هدف از تأسیس آن تهیه میکروفیلم از نسخ خطى نارد و نفیس کتابخانه است؛ تا بدین وسیله خدمات‌دهى ایمنتر و نگهدارى بهتر انجام پذرید. در این راستا تاکنون هر آنچه از نسخههاى خطى کتابخانه فهرست شده، از آنها میکروفیلم و تعدادى تصویر تهیه شده و در گنجینه میکروفیلم نگهدارى مى‌شود. همچنین بیش از چهار هزار حلقه میکروفیلم دیگر از نسخههاى نفیس کتابخانههاى جهان فراهم شده که وجود آنها این امکان را به پژوهشگران در مسائل اسلامى مى‌دهد که به نسخههاى خطى که در کتابخانههاى دور دست موجود است، دست یابند. همچنین اطلاعات و داده‌ها از میکروفیلمها بر روى دیسکتهاى رایانه‌اى با استفاده از اسکنر ویژه نسخههاى خطى، و ارتباط با کتابخانههاى داخل و خارج در این مرکز انجام مى‌شود. نیز تجهیزات ویژه آرشیوهاى نگهدارى میکروفیلمها و مواد دیدارى و شنیدارى و سى.دى.رام براى سرویس‌دهى به مراجعان و انتقال مواد به کتابخانههاى دیگر و آموزش بهینه کارکنان این مرکز از جمله برنامه‌هاست.
در این مرکز نخست از نسخههاى خطى میکروفیلم به صورت ٣٥ میلى‌مترى تهیه مى‌شود و از روى آن تصویر‌بردارى مى‌کنند و پس از جلدسازى به صورت کپى از اصل در مى‌آید. در حقیقت، کتاب اصلى یک فیلم و یک تصویر دارد. پژوهشگران فقط از تصویر نسخههاى خطى استفاده مى‌کنند، زیرا استفاده از اصل آنها شرایط ویژه‌اى دارد که همگان آگاهى ندارند و این ثروت ملى باید به نسلهاى بعدى منتقل شود. در این مرکز تجهیزات پیشرفته وجود دارد.
وجود امکانات مدرن میکروگرافى و کارشناسان زبده در این مرکز، قابلیت نگهدارى مطمئن و بى‌خطر از اسناد، آسانى و سرعت در بازیابى اطلاعات، صرفه‌جویى در هزینه بایگانى و آرشیو، کنترل بیشتر اطلاعات، صرفه‌جویى در هزینه بایگانى و آرشیو، کنترل بیشتر اطلاعات، صرفه‌جویى در مکان، آسانى تبادل اطلاعات بین مراکز، حفظ تمامیت آرشیو، سازگارى با رایانه‌ها، امکان بازپردازى اطلاعات و پیشگیرى از جعل و تحریف سند را امکان‌پذیر ساخته است.
٥. مرکز صحافى و جلدسازى کتابهاى چاپى : در این مرکز تمامى کتابهاى چاپى و عکسى و مجلات و روزنامه‌هاى مختلف، اعم از فارسى و عربى و لاتین، که نیاز به جلدسازى یا تعمیر دارند، صحافى مى‌گردد. تعدادى از کارکنان زبده، که برخى از آنها بیست سال با این کتابخانه همکارى دارند، مشغول به کارند.
٦. واحد اعلام و اطفاى حریق: این واحد براى بالا بردن ضریب ایمنى در کتابخانه تشکیل یافته و وظیفه آن پیشگیرى از بروز حوادث ناشى از عدم رعایت نکات ایمنى است. در صورت بروز هرگونه حادثه، از قبیل آتش‌سوزیف تخریب، سیل و زمین لرزه، این واحد وارد عمل مى‌شود. اطفاى حریق و برقرارى امنیت در محل حادث نیز از دیگر وظایف آن است. این واحد در راستاى وظایف محوّله، از وسایل گوناگونى، از جمله سیستم خودکار اعلام و اطفاى حریق پیشرفته و انواع کپسولهاى آب و پودر گازهاى مختلف، بهره مى‌گیرد. همچنین وظیفه تشکیل تیمهاى مختلف و نظارت بر حسن اجراى امور ایمنى را بر عهده دارد؛ و براى حفاظت بیشتر با سازمان آتش‌نشانى، سازمان آب و شرکت گاز قم هماهنگیهاى لازم را انجام مى‌دهد.
٨ـ گنجینه اشیاى غیرمکتوب
١. گنجینه اشیاى غیرمکتوب: در این گنجینه اشیاى غیرمکتوب، از قبیل فولاد، سکّه، تمبرهاى قدیمى ایرانى و خارجى، آلبوم عکسهاى قدیمى و چند اسطرلاب، نگهدارى مى‌شود. جالب‌ترین آن مجموعهاى از قفلهاى فولادى بسیار قدیمى از چندین سده قبل است که به درِ مساجد یا مداس قدیمى تعلق داشته‌اند. همچنین مجموعهاى از سکه‌هاى قدیم قبل از اسلام و بعد از اسلام تا عصر قاجار در بین آنها وجود دارد که ٩٦ قطعه آن در شهر قم در سده‌هاى مختلف ضرب گردیده است. برخى از این سکه‌ها از طلاى ناب و بقیه از نقره و مس‌اند.
٢. آرشیو منابع صوت و تصویر: در این آرشیو تعدادى نوارهاى تصویرى و دیسکهاى رایانه‌اى و نیز نوارهاى صوتى گوناگون که از مراسمهاى مختلف و یا مصاحبه‌هاى اشخاص و از سخنان بنیانگذار کتابخانه در مورد نحوه شکل‌گیرى کتابخانه تهیه شده، نگهدارى مى‌شود.
٣. آرشیو عکس: در این آرشیو عکسهاى رنگى و سیاه و سفید قدیمى، به ویژه از عصر قاجار، و نیز از مراسمهاى گوناگون که از آغاز به کار کتابخانه تا زمان حاضر برداشته شده نگهدارى مى‌شود.
٩ـ مرکز دایرةالمعارف کتابخانه هاى جهان
دایرةالمعارف کتابخانههاى جهان، یکى از واحدهاى فرهنگى، علمى و پژوهشى کتابخانه است که در آذر سال ١٣٧٠ به منظور تدوین و تألیف دایرةالمعارفى تخصصى درباره کتابخانه‌هایى که داراى مجموعه‌هاى خطى اسلامى هستند، تأسیس یافته است. هدف از تأسیس چنین مجموعهاى از آن جا نشئت گرفته است که مسلمانان و دیگر ملّتها از پیشینه فرهنگى و تمدن پرشکوه اسلامى اطلاع دقیقى نداشته، و در مقابل، منبع و مرجعى که جامع و علمى باشد و بتواند آنان را به محل این ذخایر رهنمون سازد در دست نیست.
از این رو، تولیت معظم کتابخانه، که بیش از سى‌سال و اندى مسئولیت این کتابخانه را بر عهده داشته و خود از کارشناسان و صاحب‌نظران بنام ذخایر فرهنگى اسلامى به شمار مى‌آیند، بر آن شدند تا امکانات چنین کار سترگى را فراهم سازند. ایشان عمرى را در شناخت این مجموعه‌ها سپرى کردهف و پیوسته همّت خود را صرف تهیه منابع، مراجع، وسایل و امکانات تدوین دایرةالمعارف کتابخانههاى جهان کرده است؛ و هر کجا مقاله، رساله، کتاب و یا مجموعهاى درباره کتابخانه‌ها مى‌یافت، به هر وسیله‌اى آنها را فراهم و ذخیره ساخت؛ تا سرانجام امکانات مادى و معنوى آن آماده و در سال ١٣٧٠ دایرةالمعارف کتابخانههاى جهان راه‌اندازى گردید. تاکنون اطلاعات و فیش‌بردارى و استخراج عناوین بسیارى از کتابخانههاى جهان از منابع مختلف، به زبانهاى فارسى و عربى و لاتین، انجام شده و بیش از ١٠٤هزار شناسه عناوین کتابخانههاى گوناگون از صدر اسلام تا عصر حاضر از تمامى مراکز جهان فراهم شده است. و این کار هم اکنون نیز ادامه دارد. جداى از تهیه شناسه‌ها به صورت عام (کتابخانه‌هایى که حاوى نسخ خطى اسلامى هستند) کار تفکیکف تنظیم و الفبایى نمودن این شناسه‌ها در دست انجام است و براى هر کتابخانه یک سابقه علمى تشکیل مى‌شود. کتاب درآمدى بر دایره‌المعارف کتابخانههاى جهان نیز چاپ و منتشر گردیده است. به یارى خداوند جلد نخست این مجموعه آماده و به تدریج چاپ و منتشر خواهد شد. این مرکز خود داراى کتابخانه‌اى تخصصى است که کتب کتابدارى، کتابخانه‌ها، کتابشناسى، کتاب‌پژوهى و نسخه‌شناسى را دربر مى‌گیرد. چنین مجموعه کاملى در این زمینه در دیگر کتابخانه‌ها کمتر یافت مى‌شود.